Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού

Το Bullying ή πιο οικεία, ο εκφοβισμός, η επιθετικότητα, η θυματοποίηση, το νταηλίκι, ο τσαμπουκάς είναι όροι με τους οποίους επιχειρούμε να εκφράσουμε το ίδιο γεγονός: Την επιθετική συμπεριφορά εντός και εκτός σχολείου από παιδιά σε παιδιά.

Εδώ και χρόνια έχει κάνει την εμφάνισή του και στην Ελλάδα έχοντας πια καταστεί κοινωνικό φαινόμενο. Το γεγονός πως στα σχολεία μας δεν υπάρχουν ψυχίατροι, ψυχολόγοι ή κοινωνικοί λειτουργοί καθιστά ακόμη πιο δύσκολη την αντιμετώπιση του φαινομένου, αφού είτε περνά απαρατήρητο, είτε δεν αξιολογείται σωστά η σοβαρότητα των περιστατικών, είτε απλώς οι εκπαιδευτικοί και οι γονείς παίρνουν την παθητική στάση του παρατηρητή χωρίς να γνωρίζουν με ποιον τρόπο να επέμβουν. (Πριν λίγες μέρες το Υπουργείο Παιδείας ανακοίνωσε πως σκοπεύει να στείλει 600-800 ψυχολόγους σε σχολεία με στόχο την αντιμετώπιση του φαινομένου της βίας.) 

Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού μελετήθηκε για πρώτη φορά το 1978 στη Νορβηγία και 9 χρόνια μετά, το 1987, σε πολλά επιστημονικά περιοδικά εμφανίζεται ο όρος «bullying» θέλοντας να προσδιορίσει τη βία μεταξύ των παιδιών.

Ο σχολικός εκφοβισμός ξεκινά από την πρώτη σχολική ηλικία και κορυφώνεται ανάμεσα στα 11-14.

Ορισμός

Με τους όρους "εκφοβισμό" και "θυματοποίηση" (victimization)  σύμφωνα με το ΔΙΚΤΥΟ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΒΙΑΣ νοείται η «εσκεμμένη, απρόκλητη, συστηματική και επαναλαμβανόμενη βία και επιθετική συμπεριφορά με σκοπό την επιβολή, την καταδυνάστευση και την πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου σε μαθητές από συμμαθητές, εντός και εκτός του σχολείου»1

Οι φιλονικίες και οι τσακωμοί που αναπτύσσονται ανάμεσα σε δυο παιδιά ίσης σωματικής και ψυχικής δύναμης δεν εντάσσονται στο φαινόμενο του εκφοβισμού.

Γίνεται λοιπόν σαφές πως η έννοια του εκφοβισμού περιέχει την πρόθεση, τη διάρκεια, την επανάληψη και την έλλειψη πρόκλησης. Το θύμα επιλέγεται από το θύτη ως ο αδύναμος κρίκος. Η επίθεση απέναντί του δεν γίνεται τυχαία αλλά οργανώνεται και προγραμματίζεται και στόχος της είναι η επιβεβαίωση της ισχύος του θύτη.

Ο εκφοβισμός δεν γίνεται με αστεία πρόθεση, δεν περιέχει στοιχεία χιούμορ ούτε αθώα πειράγματα, που τα παιδιά συνηθίζουν να κάνουν με τους φίλους τους. Στον εκφοβισμό υπάρχει σαφές κίνητρο. Κίνητρο του θύτη είναι η πρόκληση σωματικού ή και ψυχικού πόνου.

Βία και επιθετικότητα.

Είναι κάθε μορφή επιθετικής συμπεριφοράς εκφοβισμός;

Η βία και η επιθετική συμπεριφορά έχουν αποτελέσει αντικείμενο μελέτης δεκάδων επιστημόνων και ερευνητών. Διαφορετικές ψυχολογικές σχολές (Οι νατουραλιστές, ο Σ. Φρόιντ, οι νεοφροιδιστές, οι μπιχεβιοριστές, η ανθρωπιστική ψυχολογία, η Σοβιετική ψυχολογία, κ.α)  έχουν ερευνήσει και έχουν προσεγγίσει την επιθετικότητα υπό το δικό τους πρίσμα. Πέρα από τη μεγάλη ή μικρότερη διαφορά στις απόψεις έχει καταστεί σαφές πως η επιθετικότητα είναι μορφή έκφρασης του θυμού ή του φόβου και είναι φυσιολογική ανθρώπινη αντίδραση. Πολλές φορές η ύπαρξή της όχι μόνο δε βλάπτει αλλά είναι «αναγκαία γιατί μπορεί να αποβεί σωτήρια για τον άνθρωπο».2

Είναι επίσης αξιοσημείωτο πως μπορεί να μετασχηματιστεί σε μορφές συμπεριφοράς κοινωνικά αποδεκτές, όπως είναι: η ικανότητά μας να διεκδικούμε, η πρωτοβουλία, το θάρρος της γνώμης, η επιθυμία για μάθηση, το θάρρος να διεκδικούμε το δίκιο μας κ.α. Για παράδειγμα, η έκφραση επιθετικότητας στα πλαίσια κάποιου παιχνιδιού εξαιτίας μιας διαφωνίας, δεν αποτελεί αναγκαστικά μορφή εκφοβισμού.

Ενδιαφέρουσα επίσης είναι η άποψη του Adler (ψυχίατρος 1870-1927) όπως μας τη μεταφέρει στο βιβλίο του ο Ε. Βαγενάς 3 « η επιθετικότητα σε ένα παιδί που γράφει με το αριστερό, όταν έρχεται αντιμέτωπο με την πίεση των ανθρώπων που το περιβάλλουν μπορεί να είναι προτέρημα, αφού σε μια άλλη περίπτωση θα αυτό-αποκλείονταν από την κοινωνία, θα «στριμωχνόταν» ή θα γινόταν πραγματικά επιθετικό κτλ.»

Αφήνοντας στην άκρη το αν η επιθετικότητα είναι εγγενής ή επίκτητη,  ενστικτώδης ή αποτέλεσμα μάθησης, ο A. Stor  (ψυχίατρος, 1920-2001) είναι σαφής αναφορικά με την επιθετικότητα: «Το μοναδικό που μπορούμε να κάνουμε είναι να κατευθύνουμε την επιθετικότητα σε κοινωνικά αποδεκτό δρόμο και να προσπαθήσουμε να σταματήσουμε τη μετατροπή της επιθετικότητας σε μίσος».4

Με άλλα λόγια, να προσπαθούμε ως γονείς και εκπαιδευτικοί να βοηθάμε τα παιδιά να διοχετεύουν την επιθετικότητά τους με τρόπο τέτοιο ώστε να ανακουφίζονται τα ίδια, χωρίς ταυτόχρονα να βλάπτουν τους άλλους.

Μπορούμε να πούμε πως στα φαινόμενα βίας τόσο ο θύτης όσο και το θύμα χαρακτηρίζονται από αδυναμία να διαχειριστούν την επιθετικότητά τους. Ο θύτης κάνει κατάχρηση της δύναμης του, ενώ το θύμα δεν χρησιμοποιεί καθόλου τη δική του για να προστατέψει τον εαυτό του.

Γίνεται λοιπόν σαφές πως κάθε μορφή βίας που εκδηλώνεται στο σχολείο ή ανάμεσα στα παιδιά δεν εντάσσεται στο φαινόμενο του εκφοβισμού. Στον εκφοβισμός η επιθετικότητα γίνεται μέσο επιβολής, χειραγώγησης, ελέγχου του περισσότερο αδύναμου.

Ποια παιδιά στοχοποιούνται;

Τα παιδιά που στοχοποιούνται συχνότερα είναι εκείνα που διαφέρουν από το μέσο όρο, είτε εξαιτίας της καταγωγής τους, είτε εξαιτίας της εμφάνισής τους, είτε εξαιτίας του χαρακτήρα τους και της ιδιαίτερης προσωπικότητας τους (παιδιά μοναχικά, ευαίσθητα, συνεσταλμένα) είτε εξαιτίας της μυϊκής αδυναμίας τους.

Στο φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού εμπλέκονται όχι μόνο το παιδί που δέχεται τη βία (θύμα) και το παιδί ή τα παιδιά που την προκαλεί (θύτης-τες) αλλά τα παιδιά «παρατηρητές», οι εκπαιδευτικοί και οι γονείς.

Μορφές

Η ενδοσχολική βία μπορεί να είναι σωματική, λεκτική, ψυχολογική, ηλεκτρονική και να εκδηλώνεται με:

•  Χειρονομίες, σπρωξίματα, ξυλοδαρμούς.
• Φραστικές επιθέσεις, βρισιές, προσβολές, απειλές, ειρωνείες, ρατσιστικά σχόλια.
• Καταστροφή προσωπικών αντικειμένων/ Κλοπές/ Εκβιασμοί (π.χ. για χρήματα ή άλλα υλικά αγαθά.)
• Σεξουαλική παρενόχληση / κακοποίηση.
• Αποκλεισμός και απομόνωση από παρέες, ομαδικά παιχνίδια και κοινωνικές δραστηριότητες, διάδοση ψευδούς φήμης. 
• Ηλεκτρονικός εκφοβισμός (μέσω υπολογιστή και κινητού τηλεφώνου)

Έρευνες στα ελληνικά σχολεία (και πολύ πρόσφατη έρευνα από το Europe’s Antibullying Campaign )σε μαθητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης δείχνουν πως η βία είναι κυρίως λεκτική (60,69) με τα «χτυπήματα και τα σπρωξίματα να κατέχουν τη δεύτερη θέση (45,39) (Λεπτομέρειες της έρευνας στο antibullying. eu) 5

Ποιοι είναι όμως οι λόγοι που οδηγούν τα παιδία θύτες σε αυτή τη συμπεριφορά; Το φαινόμενο είναι πολυπαραγοντικό.

Σε αυτό εμπλέκονται τα :

• ατομικά χαρακτηριστικά κάθε παιδιού (ανελλιπώς ανεπτυγμένες επικοινωνιακές   ικανότητες, έλλειψη ενσυναίσθησης, ανάγκη για κυριαρχία πάνω σε άλλους, διογκωμένη αυτοεικόνα )
• τα χαρακτηριστικά του οικογενειακού του περιβάλλοντος
• το ψυχολογικό κλίμα που επικρατεί στο σχολείο 
• οι στάσεις των ίδιων των παιδιών, των γονέων και των εκπαιδευτικών απέναντι στη βία 
• ο τρόπος προβολής της βίας από τα ΜΜΕ 
• διάφορα προβλήματα που ενισχύουν αντικοινωνικές συμπεριφορές (ελλιπής καλλιέργεια, φτώχια υπερπληθυσμός-συνωστισμός, άδικες τιμωρίες, κακοποίηση σωματική και ψυχολογική)

Ενσυναίσθηση

Ενσυναίσθηση ονομάζεται η ικανότητα μας να μπορούμε να μπούμε στη θέση του άλλου, να κατανοούμε τα συναισθήματά του, τις σκέψεις του ή τη θέση στην οποία βρίσκεται χωρίς ταυτόχρονα να αλλοιώνονται τα στοιχεία της δικής μας προσωπικότητας.

Όσο περισσότερη ενσυναίσθηση νιώθει κανείς για το θύμα, τόσο μεγαλύτερες είναι οι πιθανότητες να επέμβει όταν χρειαστεί. Έχει μάλιστα ειπωθεί (Hoffman 1987) πως οι ρίζες της ηθικής βρίσκονται στην ενσυναίσθηση. 6

Μεγάλος αριθμός ερευνών έχει δείξει πως ο τρόπος με τον οποίο οι γονείς συμπεριφέρονται στα παιδιά τους καθώς και οι τρόποι που τα ζευγάρια χειρίζονται τα συναισθήματά τους έχει βαθιά και διαρκεί επίδραση στη συναισθηματική ζωή των παιδιών. 7

Η ενσυναίσθηση αποτελεί σημαντικό παράγοντα ελέγχου και διαχείρισης της επιθετικότητας και το μέσω για να έχουμε γόνιμες, εποικοδομητικές σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους.

 Συνέπειες του εκφοβισμού

Το παιδί που βιώνει εκφοβισμό παρουσιάζει: 

• Χαμηλή αυτοεκτίμηση
• Αδυναμία επίλυσης προβλημάτων
•  Καταθλιπτικά στοιχεία
• Συναισθηματικές δυσκολίες 
• Αίσθημα μοναξιάς
• Χαμηλές σχολικές επιδόσεις και απουσίες
• Διαταραχές συμπεριφοράς
• Ψυχολογικά / ψυχοσωματικά προβλήματα (πονοκέφαλοι, κοιλιακά άλγη, ενούρηση, διαταραχές ύπνου)
• Άγχος 
• Φοβίες  

 Συνήθως τα παιδιά από ντροπή – ενοχή – φόβο δεν λένε αυτό που τους συμβαίνει. Συχνά απομονώνονται και δεν είναι σπάνιες οι φορές που οι συνέπειες είναι τραγικές. Οι γονείς είτε δε αντιλαμβάνονται και δεν αξιολογούν σωστά αυτό που συμβαίνει στα παιδιά, είτε δεν συνηθίζουν να συζητούν με τα παιδιά τους, είτε δεν ξέρουν πώς να τα βοηθήσουν… Κάπως έτσι είναι τα πράγματα και με τους εκπαιδευτικούς. Αυτό όμως πρέπει να σταματήσει. Τα παιδιά επιβάλλεται να αντιληφθούν την σπουδαιότητα αυτού που τους συμβαίνει και την ανάγκη να μιλήσουν και να δεχθούν βοήθεια. Οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί έχουν υποχρέωση να ενημερωθούν διεξοδικά για το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού και τις εκφάνσεις του, για τους τρόπους αντιμετώπισης και βεβαίως για τους τρόπους πρόληψης.

Οι συνέπειες για τα παιδιά που είναι θύματα ενδοσχολικής βίας αλλά και για εκείνα που την προκαλούν είναι καθοριστικές για την ψυχοκοινωνική τους εξέλιξη και ανάπτυξη γι΄ αυτό και είναι απαραίτητη η προσπάθεια για συστηματική πρόληψη αλλά και αντιμετώπιση κάθε μορφής βίας στο σχολείο που δεν μπορεί παρά να είναι μια ασφαλής αγκαλιά για όλα τα παιδιά.

Αναφορές 

1.Δίκτυο κατά της βίας στο σχολείο (www.antibullyingnetwork.gr)

2.Ε. Βαγενάς. Για μια άλλη προσέγγιση της παιδικής επιθετικότητας, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2002, σελ 13

3 όπως παραπάνω, σελ 82.

4.όπως παραπάνω, σελ 21

5  www.antibullying.eu

6www.dide.fth.sch.gr/ssn/wp-content/uploads/2013/01/malikiosi-loizoy_PSIHOLOGIA_TOMOS.10_TEYHOS. 2-3.pdf  (Μαρία Μαλικιώση- Λοίζου, Μια κριτική ματιά στην ενσυναίσθηση)       

7.www.dide.fth.sch.gr/ssn/wp-content/uploads/2013/01/malikiosi-loizoy_PSIHOLOGIA_TOMOS.10_TEYHOS. 2-3.pdf  (Μαρία Μαλικιώση- Λοίζου, Μια κριτική ματιά στην ενσυναίσθηση)       

 Βιβλιογραφία:

1. Ε. Βαγενάς, Για μια άλλη προσέγγιση της παιδικής επιθετικότητας, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2002.

2. Μ. Κάτσιου-Ζαφρανά, Κοινωνική Ψυχολογία 1, Α.Π.Θ., Υπηρεσία Δημοσιευμάτων, Θεσσαλονίκη, 1992.

 Άλλες πηγές:

1. 2dim-aliver.eyv.sch.gr/documents/bulling.pdf

2. epsype.gr

3. Δίκτυο κατά της βίας στο σχολείο.

4. www.kathimerini.gr , 9 Μαρτίου 2012, «Λεκτική» η βία στα ελληνικά σχολεία.

5.www.dide.fth.sch.gr/ssn/wp-content/uploads/2013/01/malikiosi-loizoy_PSIHOLOGIA_TOMOS.10_TEYHOS. 2-3.pdf  (Μαρία Μαλικιώση- Λοίζου, Μια κριτική ματιά στην ενσυναίσθηση)       

6. www.antibullying.eu

 

Η εικόνα που χρησιμοποιήσα είναι της Νίκης Λεωνίδου από την εικονογράφηση του βιβλίου μου Ιστορίες για δειλούς και θαρραλέους, με θέμα τον εκφοβισμό.