Το χριστουγεννιάτικο δέντρο: αναζητώντας την καταγωγή του εθίμου όχι στη Δύση αλλά στην Ανατολή.

Εικ. της Ναταλίας Καπατσούλια

Το χριστουγεννιάτικο έλατο, μεγάλο ή μικρό, πασπαλισμένο με λίγο ή περισσότερο χιόνι, στολισμένο με μπάλες, χρωματιστά ή λευκά φωτάκια, ακόμη και με καρπούς, φρούτα και κουκουνάρια, ωστόσο πάντοτε καταπράσινο μες το χειμώνα, αποτελεί ένα από τα πιο αναγνωρισμένα σύμβολα των Χριστουγέννων διεθνώς. 

Ο στολισμός του στο σπίτι, στην καλύτερη πάντοτε θέση, συχνά κοντά σε κάποιο παράθυρο, αποτελεί τον προάγγελο του ερχομού των γιορτινών ημερών, θέμα συζήτησης και προσμονής για τα παιδιά αλλά μεταξύ μας, και για τους μεγάλους που ψάχνουν αφορμή να δώσουν μια παραμυθένια πινελιά στη ρουτίνα της  καθημερινότητας.

Στην χώρα μας κατά καιρούς εναντιώνονται στο στολισμό του έλατου, τονίζοντας πως πρόκειται για ξενικό έθιμο και προτείνοντας την αντικατάστασή του με το στολισμένο καράβι που χαρακτηρίζεται άκρως ελληνικό έθιμο. Ισχύει όμως στην πραγματικότητα αυτό; Αποτελεί δηλαδή ο στολισμός του καραβιού τα Χριστούγεννα το κατεξοχήν ελληνικό έθιμο που «εκδιώχθηκε» όπως - όπως από το ξενόφερτο δέντρο; Μια σύντομη λαογραφική έρευνα μας βοηθά να ανακαλύψουμε πως το ζήτημα της προέλευσης του Χριστουγεννιάτικου δέντρου είναι αρκετά περίπλοκο.

Εικ. της Ναταλίας Καπατσούλια

Οι περισσότεροι λαογράφοι ξένοι και Έλληνες ασπάζονται την άποψη πως ο στολισμός του έλατου δεν ανήκει στην ελληνική παράδοση. Η καταγωγή του εθίμου φαίνεται πως είναι γερμανική, ενδεχομένως και σκανδιναβική. Στην Ελλάδα πρώτη φορά στολίστηκε έλατο το 1833 στα ανάκτορα του Όθωνα στο Ναύπλιο.(1) Λίγα χρόνια αργότερα έφτασε στην Αγγλία (το 1839), στην Αμερική και τελικά αγαπήθηκε σχεδόν σε κάθε άκρη της γης.(2)

Ο επιφανής λαογράφος Δ. Λουκάτος αν και συμφωνεί με τη Δυτική καταγωγή του εξελιγμένου Χριστουγεννιάτικου δέντρου δεν παραβλέπει ωστόσο την ύπαρξη του στολισμένου πράσινου κλαδιού στην δική μας ιστορία. Αναφέρει χαρακτηριστικά:

«Τούτο το πράσινο της Χριστουγεννιάτικης ώρας δεν περιμέναμε, στις μεσογειακές χώρες να μας το γνωρίσουν οι βόρειοι με το έλατο. Το είχαμε και στις αρχαίες γιορτές των «Δενδροφοριών», το συνηθίζαμε στις Ρωμαϊκές και στις Βυζαντινές Καλένδες, με κάθε κλαδί, το αναζητούσαμε και στα χρόνια των κοντινών πατέρων μας για τις διακοσμήσεις των ημερών αυτών. Η μυρτιά και η λεμονιά, η κουμαριά κι ο σκίνος κι η δάφνη, κάθε αειθαλές, έμπαινε πάντα στο σπίτι, ευλογημένο στόλισμα της Μεγάλης Γιορτής, δροσερή πρασινάδα για το ξημέρωμα της Νέας Χρονιάς.»(3)

Ο Λουκάτος επίσης πιστεύει πως το στόλισμα του σπιτιού με πρασινάδες- πράσινα κλαδιά τις ημέρες αυτές, που υπάρχει στην ελληνική παράδοση, αντικαθιστά τα λουλούδια που λείπουν από τη νεκρή φύση του χειμώνα αλλά και συμβολίζει την αναγέννηση της φύσης και του ανθρώπου.

Ωστόσο, ο βυζαντινολόγος-αρχαιολόγος Κ.Δ. Καλοκύρης πηγαίνει αρκετά βήματα παραπέρα. Στο βιβλίο του, Το ΔΕΝΤΡΟ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ, Επιστημονική θεμελίωση της Ανατολικής καταγωγής του, Η ΦΑΤΝΗ ΚΑΙ Ο ΑΣΤΕΡΑΣ ΤΗΣ ΒΗΘΛΕΕΜ,(4)επιχειρεί μέσα από πηγές εκκλησιαστικών κειμένων, ύμνους, εικονογραφίες, εκκλησιαστικά αντικείμενα ακόμη και κάλαντα να αποδείξει την άμεση σύνδεση του Χριστουγεννιάτικού δέντρου με το χριστιανισμό της Ανατολής.

Ο Καλοκύρης τονίζει αρχικά την λατρευτική και ιερή υπόσταση των δέντρων στην Ελλάδα αλλά και σε όλο σχεδόν τον κόσμο.Στη συνέχεια παραθέτει την ύπαρξη μιας «βαβυλωνιακής σφραγίδας της 3ής π. χ. χιλιετίας όπου εικονίζεται καθισμένη μια θεά μητέρα να κρατεί και να υψώνει το μόλις γεννημένο θείο βρέφος της και να δέχεται δώρα για το γεγονός. Ακριβώς πίσω από τη θεά Μητέρα εικονίζεται το ιερό δέντρο, σύμβολο του γεννηθέντος.(5)

Παραδέχεται πως η ιδέα του δέντρου έφτασε στον Χριστιανισμό από την αρχαιότητα. Ωστόσο ο Χριστιανισμός και σύμφωνα με τον Καλοκύρη πρώτα εκείνος της Ανατολής, έδιωξε γρήγορα την ειδωλολατρική υπόσταση του δέντρου και το συνέδεσε αρχικά με το «δέντρο της γνώσης» και έπειτα με το Χριστό αφού «ο Χριστός θεωρήθηκε το αληθινό ξύλο της ζωής. «Ο Χριστός είναι το δέντρο της ζωής» σύμφωνα με τον Ωριγένη.» (6)

Ωστόσο αυτό που είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον και παραθέτει ο Καλοκύρης στο βιβλίο του είναι η ύπαρξη ενός συριακού κειμένου που βρίσκεται σε χειρόγραφο του Βρετανικού Μουσείου (στη γαλλική γλώσσα) και περιγράφει ένα ναό τον οποίο έχτισε το 512 ο βυζαντινός αυτοκράτορας Αναστάσιος ο Α΄ στο μονοφυσιτικό Tur’  Abdin. Η περιγραφή που μεταφέρει στο βιβλίο του είναι χαρακτηριστική, «δυο μεγάλα ορειχάλκινα δέντρα τα οποία ήταν στημένα στις δυο πλευρές της (Ωραίας) Πύλης του Ι. Βήματος…Πάνω στα φύλλα των δέντρων υπάρχει θέση για φώτα που τρεμοσβήνουν. Εκατόν ογδόντα λαμπάδες για κάθε δέντρο και πενήντα ασημένιες αλυσίδες (τοποθετημένες) από πάνω ως κάτω. Σε αυτές ήταν κρεμασμένα αντικείμενα από χαλκό, κόκκινα αβγά, κρατήρες, ζώα, πουλιά, σταυροί, στέφανα, κουδουνάκια,(ή σταφύλια) δίσκοι( ή δαχτυλίδια, σκαλιστά αντικείμενα…» (7)

Για τον Καλοκύρη είναι καταφανέστατη και αποκαλυπτική η ομοιότητα αυτών των δέντρων με τα σημερινά χριστουγεννιάτικα δέντρα, αν και σημειώνει πως εκείνα τα δέντρα δεν ήταν προορισμένα ειδικά για τα Χριστούγεννα.

Δεν παραλείπει να αναφερθεί σε ακόμη δυο κείμενα στα οποία δίνεται, στο μεν πρώτο, περιγραφή των φώτων σε δέντρα στο επιστύλιο του τέμπλου του Ναού της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως, το 563,  και στο άλλο στον Άμβωνα του ίδιου ναού. (8)

Φαίνεται επίσης πως τα συριακά δέντρα, αυτά με την κωνοειδή μορφή και τα φώτα  εξελίχθηκαν στα μεγάλα ορειχάλκινα μανουάλια που συναντάμε στα πλάγια της Ωραίας Πύλης στις εκκλησίες μας και μοιάζουν με κωνοειδή δέντρα.

Ο Καλοκύρης λοιπόν θεωρεί πως το δέντρο χρησιμοποιήθηκε ως ιερό από την Εκκλησιά για πρώτη φορά στην Ανατολή, ειδικότερα στη Συρία και είναι αυτό το δέντρο που αποτελεί τον πρόδρομο του σημερινού Χριστουγεννιάτικου δέντρου. Το γεγονός πως στην μετέπειτα βυζαντινή και μεταβυζαντινή Ορθοδοξία δεν υπάρχουν μαρτυρίες για την συσχέτιση του δέντρου με τις γιορτές των Χριστουγέννων,το αποδίδει στο σκότος που έπεσε στην περίοδο της Τουρκοκρατίας και διερωτάται, μήπως απλώς το έθιμο ατρόφησε και στο τέλος σχεδόν λησμονήθηκε ενώ σε μας ξαναήρθε ως αντιδάνειο από τη Δύση αφού προηγουμένως εκεί τελειοποιήθηκε.(9)

Εικ.της Ναταλίας Καπατσούλια

Για να ισχυροποιήσει και άλλο την άποψή του αναφέρεται σε έθιμο που υπάρχει από πολύ παλιά στο ναό του Αγίου Νικολάου στο Λιτόχωρο Πιερίας όπου στα Θεοφάνια τοποθετούνται δυο δέντρα μέσα στο ναό, -πρόκειται για λεμονιές αλλά δεν έχει σημασία το είδος του δέντρου, έτσι και αλλιώς δεν υπάρχει αμφιβολία πως το έλατο προέρχεται από τις χώρες της Δύσης-, σημασία έχει η τοποθέτηση των δυο δέντρων και μάλιστα κατά τη διάρκεια των εορτών των Χριστουγέννων. (10)

Επίσης σύμφωνα με τον καθηγητή λαογραφίας Δ. Οικονομίδη τον οποίο επικαλείται ο Καλοκύρης, στο Καλέντζι Ιωαννίνων υπήρχε το έθιμο (γνωστό πάππου προς πάππου) να στολίζουν στη περίοδο των Χριστουγέννων ένα κλωνάρι κέδρου με βαμβάκι, κεράκια και παιχνίδια που λάμπουν και να το κρατούν για 40 μέρες. (11)

Επιπλέον σε ότι αφορά τη διασύνδεση του δέντρου με τα Χριστούγεννα ο Καλοκύρης πέρα από την παράθεση κειμένων με την οποία στηρίζει την πεποίθηση, Δέντρο-ξύλο(ζωής)–Χριστός, σημειώνει πως στην εικονογραφία της Γεννήσεως συναντάμε καμιά φορά δίπλα στη Θεοτόκο με το θειο Βρέφος και ένα δέντρο…» (12)  ενώ τέλος παραθέτει κάλαντα που ακούγονταν στην Καππαδοκία, στους Αγίους Τόπους και στην Κρήτη με μια μικρή διαφορά μεταξύ τους:

«κει που γεννήθεκε ο Χριστός

χρυσό δενδρίν εβγήκε….»

ενώ στην Κρήτη

εκεί που πάτησε ο Χριστός

χρυσό δενδρίν εβγήκε…» (13)

Σε ότι αφορά στο δέντρο της Δύσης, ο Καλοκύρης τονίζει πως οι λαοί της Ευρώπης θαύμαζαν το αιωνόβιο δέντρο με τον ίσιο κορμό, το μεγάλο ύψος και το καταπράσινο χρώμα χειμώνα καλοκαίρι. Ήταν φυσικό λοιπόν να το βάλουν στα σπίτια τους και να το υμνήσουν.  Γρήγορα αποτέλεσε το σύμβολο της Πρωτοχρονιάς.  Γύρω στο 16^ο αιώνα ακούστηκε στη Γερμανία το γνωστό πλέον τραγούδι: ‘Ω έλατο, ω έλατο» που όμως καμία σχέση δεν είχαν οι στίχοι του τραγουδιού με τις γιορτές των Χριστουγέννων. (14)

Σταδιακά και καθώς το έλατο και ο στολισμός του γινόταν όλο και περισσότερο αγαπητός έφτασε να αποτελεί Χριστουγεννιάτικο σύμβολο. Κάπως έτσι έφτασε και σε μας όμως για… δεύτερη φορά αφού στην πραγματικότητα από τον Ορθόδοξο χριστιανισμό, σύμφωνα με τον Καλοκύρη, ξεκίνησε.

Εικ. της Ναταλίας Καπατσούλια

Δέντρο ή καράβι;
 

Και κάπου εδώ εμπλέκεται και  το θέμα του «καραβιού». Τόσο ο Λουκάτος  όσο και ο Καλοκύρης συμφωνούν πως τα παιδιά στα νησιά συνήθιζαν να κρατούν  καράβι λέγοντας τα κάλαντα, για την υπόλοιπη ωστόσο ηπειρωτική και ορεινή Ελλάδα αυτό είναι ένα έθιμο άγνωστο. Πόσες πιθανότητες υπάρχουν να στολίζανε καράβι στα Άγραφα; Φαίνεται μάλιστα πως την εποχή που έγραφε το βιβλίο του ο Λουκάτος, το 1974, υπήρξε μια εκστρατεία που είχε στόχο την κατάργηση του δέντρου και την αντικατάστασή του με το καράβι (μάλλον για οικολογικούς λόγους) πράγμα που τον έβρισκε εντελώς αντίθετο με βάση τις παραδόσεις και τη λαογραφία. Λέει χαρακτηριστικά: «το δεντρόκλαρο και ο θάμνος έμπαιναν πάντα τα Χριστούγεννα στο ελληνικό σπίτι, είτε για την εστία είτε σαν ελπιδοφόρος βλαστικός διάκοσμος…»(15) και αλλού συνεχίζει: «Υποστηρίζω λοιπόν και τώρα ότι δεν πρέπει να διώχνουμε το Δέντρο από τα Χριστούγεννα μας, μπορούμε όμως να συστήσουμε την αντικατάσταση ή αραιότερη χρήση του με άλλα κλαδιά….» και προτείνει την ελιά, τη μυρτιά, το σκίνο, την κουμαριά, τη δάφνη. (16)
 

Επιπλέον τονίζει πως το καράβι που είναι συνυφασμένο με αποχωρισμούς, δεν θα μπορούσε να συμβολίσει την ένωση της οικογένειας, το μάζεμα στην «εστία» όπως το θέλουν τα έθιμα αυτών των ημερών.

Αυτή είναι  μια πειστική εξήγηση για ποιο λόγο το καράβι δεν κατάφερε να επικρατήσει στον χριστουγεννιάτικο στολισμό και θα ήταν χρήσιμο να τη λαμβάνουμε υπόψη μας  προτού αρχίζουμε με παράπονο να αναφερόμαστε στον αναίτιο και άδικο παραμερισμό του καραβιού από το δέντρο. Ο Λουκάτος καταλήγει: Αν το καράβι με την ελληνο-ναυτική ή εκκλησιαστική σημασία του, αρέσει από μόνο του σε πολλούς και παραμείνει ως στολίδι για τα Χριστούγεννα η λαογραφία δεν θα έχει αντίρρηση. Φτάνει να μη λείψει γύρω του ο πατροπαράδοτος βλαστικός και πράσινος διάκοσμος. (16)

Ο στολισμός ενός φυσικού δέντρου στον κήπο μας ή στη γλάστρα της βεράντας μας είναι υπέροχο θέαμα, άκρως συμβολικό και αφού κατά την άποψη των ειδικών λαογράφων είναι και ελληνικό, θα μπορούσαμε να το ακολουθήσουμε ακόμη και σε συνδυασμό με ένα συνθετικό ελατάκι στο σαλόνι μας…Αν πάλι θέλουμε όπωσδήποτε φυσική πρασινάδα μέσα στο σπίτι ας ακολουθήσουμε τη συμβουλή των λαογράφων στολίζοντας κλαδιά δάφνης, ελιάς,  μυρτιάς, σκίνου και κουμαριάς και αν θέλουμε να ακολουθήσουμε την παράδοση που λέει πως τα μυτερά ή αγκαθωτά φύλλά «διώχνουν το κακό» ο Λουκάτος μας συστήνει στο δικό μας μυρτόδεντρο να προσθέσουμε λίγα ελατόφυλλα ή πευκόφυλλα, λιόπουρνο ή βελανιδιά.

Ας στολίσουμε λοιπόν δίχως τύψεις πράσινα κλαδιά, γλάστρες και δεντράκια συνθετικά ή φυσικά σε κήπους και...

καλές γιορτές!

Εικ. της Ναταλίας Καπατσούλια

Οι εικόνες που χρησιμοποίησα στην ανάρτηση είναι της Ναταλίας Καπατσούλια απο την εικονογράφηση του βιβλίου μου: Τα καμώματα της χρυσαφένιας μπαλίτσας, εκδ. Ψυχογιός.

Αναφορές

1. Δημ. Σ. Λουκάτος, Χριστουγεννιάτικα και των Γιορτών, εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα, 1979, σελ. 79
2. όπως παραπάνω σελ. 76
3. όπως παραπάνω, σελ 81
4. Κωνσταντίνος Δ. Καλοκύρης, Το δέντρο των Χριστουγέννων, επιστημονική θεμελίωση της Ανατολικής καταγωγής του, η Φάτνη και ο Αστέρας της Βηθλεέμ, εκδόσεις University studio press, Θεσσαλονίκη, 2001.
5. όπως παραπάνω, σελ. 41.
6. όπως παραπάνω, σελ. 47
7. όπως παραπάνω, σελ 35-36.
8. όπως παραπάνω, σελ.38-39.
9. όπως παραπάνω, σελ.58
10. όπως παραπάνω, σελ. 59
11. όπως παραπάνω, σελ. 63
12. όπως παραπάνω, σελ. 69
13. όπως παραπάνω, σελ. 70
14. όπως παραπάνω, σελ.77-78
15. Δημ. Σ. Λουκάτος, Χριστουγεννιάτικα και των Γιορτών, εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα, 1979, σελ.86
16. όπως παραπάνω, σελ 87