Τρίτη 3 Ιουνίου 2014

Το περιβάλλον μέσα απο τη λογοτεχνία για παιδιά.


Εισήγηση στο πλαίσιο της ημερίδας «Το περιβάλλον μέσα από τη λογοτεχνία  για παιδιά», που διοργάνωσε το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Κόνιτσας Πραμάντων, στις 5-6-2012, με την παρουσία των δημοτικών σχολείων της Κόνιτσας.

Το περιβάλλον μέσα από τη λογοτεχνία για παιδιά.

Θα ήθελα να σας ευχαριστήσω για την πρόσκληση, για το γεγονός πως μου δίνετε τη δυνατότητα, σήμερα, Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος, να αναπτύξω τις σκέψεις μου γύρω από το θέμα «Το περιβάλλον μέσα από τη λογοτεχνία για παιδιά». 

Νιώθω επιπλέον την ανάγκη να σας συγχαρώ, που σκεφτήκατε να προσεγγίσετε το περιβάλλον μέσα από τη λογοτεχνία και να γίνεται μεσολαβητές ανάμεσα στο παιδί και στο βιβλίο, εκπληρώνοντας με τρόπο ιδανικό έναν από τους σημαντικότερους ρόλους του δασκάλου και συνεισφέροντας επιπλέον στο πολυπαθές ζήτημα της φιλαναγνωσίας.

Η φύση, αποτελεί βασικό και καθοριστικό παράγοντα για τη βιολογική, ψυχική και πνευματική ζωή του ανθρώπου. Το έδαφος, το φως, το κλίμα διαμορφώνουν τη βιολογική του υπόσταση και επιδρούν άμεσα στην υγεία του.

Στη φύση ο άνθρωπος βρίσκει την ψυχική του γαλήνη και ξεκούραση, ηρεμεί και χαλαρώνει.

Στη φύση ασκεί την αισθητική του. Η ομορφιά του φυσικού περιβάλλοντος τον γοητεύει, νιώθει ευφορία αντικρίζοντας την αρμονία και την ομορφιά του.

Και βέβαια από τη φύση δέχεται ερεθίσματα που τον συγκινούν και αποτελούν αφορμή για καλλιτεχνικές δημιουργίες. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο πως στις Τέχνες και βέβαια στη ζωγραφική και στη λογοτεχνία, η φύση έχει αποτελέσει κεντρικό θέμα και έχει σταθεί αφορμή να γεννηθούν καλλιτεχνικά κινήματα και τεχνοτροπίες.



Ποια είναι όμως η θέση του περιβάλλοντος στην λογοτεχνία για παιδιά;

Ας διασαφηνίσουμε αρχικά τον όρο. Λέγοντας "Λογοτεχνία για παιδιά" εννοούμε «το σύνολο των αισθητικά δικαιωμένων κειμένων που είναι σε θέση να συμβάλλουν στην ψυχαγωγία των παιδιών και στην πνευματική τους καλλιέργεια, δηλαδή στην ανάπτυξη της ικανότητας για αντίληψη της ομορφιάς, στην ωρίμανση της προσωπικότητας και στη διαμόρφωση ελεύθερης συνείδησης.»(1)

 Η Λογοτεχνία για παιδιά μετρά ως σήμερα περίπου 150(2) χρόνια παρουσίας στην Ελλάδα. Η μεγάλη και ουσιαστική ώθηση της δόθηκε ωστόσο από τα μέσα της δεκαετίας του 70΄. Είναι η εποχή που η ελληνική κοινωνία έρχεται αντιμέτωπη με διάφορες πολιτικοκοινωνικές αλλαγές. Είναι η εποχή που γεννιούνται διάφορα κινήματα, ειρηνιστικά, οικολογικά, φεμινιστικά, αντιρατσιστικά, αλλάζοντας έτσι την ως τότε θεώρηση για τον κόσμο και  επιβάλλοντας κατά κάποιο τρόπο στη λογοτεχνία να ανανεώσει και να εμπλουτίσει τη θεματολογία της. Είναι επίσης η εποχή που η λογοτεχνία για παιδιά απαγκιστρώνεται από ηθικολογίες και διδακτισμούς του παρελθόντος. Αυτή την περίοδο αρχίζουν να γεννούνται τα βιβλία που αναφέρονται σε περιβαλλοντικά ζητήματα.

Η αρχή γίνεται με το «Εμένα με νοιάζει»  της Γαλάτιας-Γεωργιάδου Σουρέλη που εκδόθηκε το 1977 (Εκδόσεις Εστία). Από τότε τα βιβλία που αναφέρονται στη φύση αρχίζουν να καταλαμβάνουν ένα πολύ σημαντικό μέρος της λογοτεχνικής παραγωγής.

Σύμφωνα μάλιστα με τον Ανδρέα Καρακίτσιο,(3)τα αφηγήματα με οικολογικό περιεχόμενο (μυθιστόρημα, διήγημα, παραμύθι, νουβέλα), τα επόμενα χρόνια έφτασαν να κατέχουν ποσοτικά, το μεγαλύτερο κομμάτι της βιβλιοπαραγωγής, της ελληνικής λογοτεχνίας για παιδιά.
Οι λόγοι που οδήγησαν σε αυτή την ποσοτική υπεροχή είναι φανεροί: Τα δεκάδες περιβαλλοντικά προβλήματα που πνίγουν τον πλανήτη την τελευταία 40ετία και για τα οποία είναι υπεύθυνος ο άνθρωπος με την αλαζονική συμπεριφορά του. Η αλματώδης εξέλιξη της τεχνολογίας υποβοήθησε με τη σειρά της την αλόγιστη επέμβαση του ανθρώπου στη φύση. 
 Ό άνθρωπος πότε με το να τη μολύνει, πότε με το να προσπαθεί να τη φέρει στα μέτρα του, διατάραξε την οικολογική ισορροπία με αποτέλεσμα να τίθεται πλέον σε κίνδυνο και η δική του επιβίωση. Και ενώ οικολογικές καταστροφές είχαμε και στο παρελθόν, αυτές δεν οδηγούσαν σε ιδιαίτερο προβληματισμό καθώς υπήρχε η λανθασμένη πεποίθηση πως η φύση έχει την ικανότητα να αφομοιώσει τις συνέπειες των καταστροφών αυτών.(4)
 

Η Λογοτεχνία για παιδιά λοιπόν συναντά το περιβάλλον επιδιώκοντας να ευαισθητοποιήσει το μικρό αναγνώστη και να συμβάλει στη δημιουργία οικολογικής σκέψης. Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε πως στην πραγματικότητα προσπαθεί να «μυήσει» το παιδί στην προστασία του περιβάλλοντος, επιχειρώντας να διαδραματίσει ουσιαστικό ρόλο στη διαμόρφωση οικολογικής συνείδησης.

Φορείς αυτής της ιδέας οι συγγραφείς οι οποίοι γράφοντας ιστορίες που δεν τρομοκρατούν, δεν κινδυνολογούν, δεν συνθηματολογούν, δεν «διδάσκουν», μεταδίδουν την αγάπη για τη φύση και αφήνουν έντεχνα να αποκαλυφθεί η αλληλεπίδραση και η αμοιβαία εξάρτηση όλων των οργανισμών που απαρτίζουν τα οικοσυστήματα στον πλανήτη γη. Καταφέρνουν έτσι -τις περισσότερες φορές- να εναποθέσουν στα χέρια όσων σχετίζονται με την αγωγή των παιδιών και ένα αποτελεσματικό «εργαλείο» προσέγγισης των περιβαλλοντικών ζητημάτων. Γιατί η λογοτεχνία έχει δύναμη μαγική. Μια δύναμη που απορρέει από τη γοητεία που αποπνέει ο οικουμενικός, ποιητικός και συμβολικός λόγος του παραμυθιού, το οποίο μόνο του μπορεί να διασφαλίσει με τρόπο φυσικό την εξοικείωση του παιδιού με περιβαλλοντικά θέματα και μάλιστα πολύ πιο ομαλά απ’ ό,τι τα σχολικά βιβλία ή τα βιβλία γνώσεων. 
Είναι αξιοσημείωτο άλλωστε πόσο ευκολότερα επιτυγχάνεται η πρόσκτηση των γνώσεων μέσα από τη λογοτεχνία, αν και σε αυτή προέχει το συγκινησιακό στοιχείο και όχι το γνωστικό.


Όμως η προστασία της φύσης δεν είναι μόνο ζήτημα γνώσης. Είναι πρωτίστως ζήτημα βούλησης, είναι «στάσης ζωής» και αυτή ελπίζει η λογοτεχνία να καλλιεργήσει μέσα από την αισθητική συγκίνηση που δίνει στο μικρό αναγνώστη. 
Ο λογοτέχνης, χρησιμοποιώντας τους δικούς του κώδικες, τα δικά του λεκτικά μέσα, επιχειρεί να δώσει τροφή για σκέψη, να προβληματίσει, λιγότερο συχνά να υποδείξει λύσεις αλλά περισσότερο να αναδείξει την αλληλεξάρτηση των όντων που ζουν στον πλανήτη και να καταδείξει τις λεπτές ισορροπίες που συχνά υπάρχουν γύρω από περιβαλλοντικά ζήτημα και όλα αυτά, χωρίς να αντιβαίνει την βασική αρχή της παιδικής λογοτεχνίας που προστάζει αισιοδοξία και θετική αντιμετώπιση των καταστάσεων και των προβλημάτων.

Καθώς τα λογοτεχνικά βιβλία αποτελούν σε μεγάλο βαθμό μέσο αγωγής, ακόμη και αν δεν είναι αυτός ο αρχικός σκοπός τους, οι συγγραφείς καλούνται να αντιμετωπίσουν μια μεγάλη πρόκληση: όχι απλώς να καταγράψουν τα μεγάλα οικολογικά προβλήματα και τις καταστροφικές τους συνέπειες για τον πλανήτη, ούτε να νουθετήσουν το μικρό αναγνώστη, αλλά να φανερώσουν μέσα από τα κείμενά τους, την αξία κάθε ύπαρξης, την αξία του σεβασμού στα στοιχεία της φύσης, ενός σεβασμού από αποτελεί εντέλει προϋπόθεση για το σεβασμό της ανθρώπινης ζωής.













Αναφορές.



1.Παπαντωνάκης Γιώργος, Εισαγωγή στην Παιδική Λογοτεχνία, Θεωρία και πράξη, Ρόδος, Φεβρουάριος 2003.

2. Άντα Κατσίκι-Γκίβαλου, Παιδική Λογοτεχνία, Θεωρία και πράξη, τόμος Α΄, σελ.13, εκδ. Καστανιώτη 1995

3. Kαρακίτσιος, Α. (2005) «Ανάγνωση Κειμένων Παιδικής Λογοτεχνίας με Οικολογικό Περιεχόμενο», στο Γεωργόπουλος, Α.Δ. (επιμ.), Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Gutenberg.

4. Γιάννης Παπαδάτος, «Οικολογία στην ελληνική παιδική λογοτεχνία», στο Παιδική Λογοτεχνία, Θεωρία και Πράξη, τόμος Α΄ επιμ. Άντα Κατσίκι-Γκίβαλου. εκδ. Καστανιώτη 1995

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου